Kasprowicz Jan, pseud. Omikron, Piotr Huta, Franciszek Szyba (1860–1926), poeta, tłumacz, krytyk literacki i teatralny, profesor literatury porównawczej. Ur. 12 XII we wsi Szymborze pod Inowrocławiem, w rodzinie ubogiego chłopa. Był najstarszym synem Piotra i Józefy Klofta. Pierwsze nauki pobierał w szkole początkowej w Szymborzu, a następnie w gimnazjum inowrocławskim (23 IV 1870 – 25 V 1880), skąd odszedł na rok przed maturą. W latach gimnazjalnych (od jesieni 1874) należał do tajnego koła młodzieży polskiej «Wincenty Pol», jednego z wielu w Wielkopolsce, kultywującego tradycje narodowe i prowadzącego samokształcenie w zakresie języka polskiego i historii Polski. W kole tym, o orientacji klerykalno-szlacheckiej, reprezentował stanowisko ludowo-demokratyczne, być może nie bez domieszki poglądów socjalistycznych, z którymi podobno już wówczas się zetknął. W tych latach zaczął pisać; pierwsze wiersze młodzieńcze, zachowane w rękopiśmiennym brulionie, noszą datę: maj 1877 r. W r. n. K. debiutował w prasie ogłaszając sonet Poranek („Lech” 1878 nr 5). Zarówno w przebiegu nauki, jak i w początkach swej twórczości doznał wiele pomocy moralnej i (na początku studiów) finansowej ze strony Józefa Kościelskiego, z którym w latach dojrzałych połączyła go serdeczna przyjaźń. Maturę (29 II 1884) zdał w poznańskim Gimnazjum Marii Magdaleny, po blisko czteroletnim okresie wędrówek po szkołach Wielkopolski i Śląska (Poznań 2 VIII 1880 – 9 IV 1881, Opole 29 IX – 31 XII 1881, Racibórz 1 I 1882 – 27 III 1883 i ponownie Poznań, wiosna 1883 do matury). Przyczyną tych ciągłych zmian, nie pozbawionych dramatycznych momentów, było manifestowanie polskości przez K-a i działalność w wielkopolskich i śląskich związkach narodowych młodzieży polskiej.
Dn. 8 V 1884 r. rozpoczął K. studia filozoficzne i historyczne na uniwersytecie w Lipsku. W ciągu jednego semestru (opuścił Lipsk 18 VIII t. r.) słuchał m. in. Wilhelma Wundta. W tym czasie był też aktywnym członkiem Tow. Naukowego Akademików Polaków i przez krótki czas jego sekretarzem. Brał udział w działalności grona polskich socjalistów, skupionych wokół Ludwika Krzywickiego – wówczas studenta lipskiego uniwersytetu – m. in. uczestnicząc w korektach pierwszego polskiego wydania „Kapitału” Marksa. Swoje sympatie socjalistyczne zaświadczył poetycko wierszami, wydrukowanymi w pismach partii «Proletariat»: „Walce Klas” i „Przedświcie”. Z Lipska K. przeniósł się do Wrocławia i 17 XI 1884 r. został wciągnięty do rejestru studentów Wydziału Filozoficznego jako słuchacz historii. Studiował tu w bardzo ciężkich warunkach materialnych. Uczęszczał m. in. na wykłady Władysława Nehringa, Richarda Roepella, Jacoba Caro. Uczestniczył aktywnie w pracach zasłużonego Tow. Literacko-Słowiańskiego. W grudniu 1886 r. poślubił Teodozję Szymańską, osobę bliżej dziś nam nie znaną, zapewne wychowankę Raczyńskich, nieźle sytuowaną, lecz po kilkumiesięcznym pożyciu opuścił żonę (rozwód otrzymał 27 VI 1888).
W czasie studiów wrocławskich K. kontynuował działalność społeczno-polityczną w nielegalnym zrzeszeniu młodzieży niemieckiej «Pacific», nawiązującym do utopijno-socjalistycznych pomysłów Etienne Cabeta. Działalność polityczna przywiodła go na ławę oskarżonych w wielkim procesie socjalistycznym, tzw. procesie Kräckera i towarzyszy. Nie uchronił K-a krótkotrwały wyjazd do Lwowa (maj–czerwiec 1887). Zmuszony do powrotu, 16 IX 1887 r. został aresztowany i 17 XI skazany na pół roku więzienia. Już wcześniej (10 VI 1887) skreślono go z listy studentów. W celi więziennej przeszedł ewolucję ideową; w jej następstwie odszedł od socjalizmu. Zbliżył się natomiast do programu powstałej w r. 1887 Ligi Polskiej. Na wolność wyszedł 18 V 1888 r. i we wrześniu opuścił Wrocław, wyjeżdżając najpierw do Szymborza, a na przełomie lat 1888/9 do Lwowa, z którym związał się (z nieznaczną przerwą) na lat przeszło trzydzieści.
W r. 1885 nazwisko K-a weszło na stałe na łamy prasy polskiej. Współpracował z „Krajem”, „Przeglądem Tygodniowym”, „Głosem”, „Przeglądem Społecznym”, „Ateneum”, warszawskim „Życiem”, z paryskim „Wolnym Polskim Słowem”, nie licząc dzienników. Znaczna część tego dorobku została zebrana w pierwszym tomiku: Poezje, wydanym we Lwowie w grudniu 1888 r., z przedmową T. T. Jeża. Pozostały rozproszone po czasopismach m. in. świetne korespondencje, w których K. występował publicznie (pod pseud.: Omikron, Piotr Huta, Franciszek Szyba i in.) w obronie polskości Śląska. Przeniesienie się K-a do Lwowa napotkało zrazu na sprzeciw ze strony władz; socjalista i antyklerykał był niepożądanym gościem w stolicy Galicji. W pierwszych dniach stycznia 1889 r. K. otrzymał nakaz opuszczenia granic monarchii austro-węgierskiej i tylko wstawiennictwu Tadeusza Romanowicza i prawdopodobnie Adama Asnyka zawdzięczał, iż, nie cofnąwszy nakazu, polecono go nie wykonywać. Na wiele lat zatrzymał też obywatelstwo pruskie. We Lwowie znalazł K. stałą pracę w redakcji „Kuriera Lwowskiego” (styczeń 1889 – październik 1900), wchodząc w ten sposób w krąg radykalnych ludowców skupionych wokół Bolesława Wysłoucha. W „Kurierze” był redaktorem nocnym, stałym recenzentem teatralnym, sprawozdawcą sądowym, wreszcie jednym z głównych współpracowników literackich zarówno dziennika, jak i jego dodatku „Tydzień”.
Dn. 7 I 1893 r. poślubił Jadwigę Gąsowską. Była ona córką nadinspektora kolejowego, otrzymała staranne wykształcenie (ukończyła seminarium nauczycielskie oraz była słuchaczką Wyższych Kursów Żeńskich A. Baranieckiego) i odbyła praktyki w dwóch zakładach szkolnych w Krakowie. Z małżeństwa tego miał K. dwie córki: Janinę (ur. 22 X 1893, późniejszą Zdzisławową Małaczyńską) i Annę (ur. 1 VIII 1895, później Władysławową Jarocką). W drugiej połowie lipca 1895 r. K. wyjechał na wycieczkę do Szwajcarii i Włoch. W r. 1897 prowadził dział sprawozdań teatralnych w „Wiadomościach Artystycznych”. Mimo wyczerpujących zajęć redakcyjnych intensywnie pisał. W okresie pracy w „Kurierze Lwowskim” wydał: wolnomyślny poemat Chrystus (1890, skonfiskowany w Galicji; wyd. cenzuralne, okrojone 1904), U trumny wieszcza (1890), Z chłopskiego zagonu (poezje, 1891), dramat Świat się kończy (1891), Anima lachrymans (poezje, 1894), trylogię poetycką Miłość (1895, wyd. 4. zmienione, pt. Księga miłości, 1922), Krzak dzikiej róży (poezje, 1898), dramat Bunt Napierskiego (napisany latem 1898, wyd. 1899) i Baśń nocy świętojańskiej – prolog na otwarcie Teatru Miejskiego we Lwowie (1900). W r. 1898 K. wydał ponadto dwutomową antologię pt. „Album współczesnych poetów polskich 1863–1898”, w dwa lata później – szkic Słowacki i poezja najnowsza.
K. stał się w tym czasie wybitną osobistością w życiu literackim Lwowa. Był aktywnym członkiem Koła Literacko-Artystycznego. Należał do zarządu Związku Naukowo-Literackiego (1894), a po przerwie w działalności związku był jednym z jego wznowicieli (1898) i długoletnim wiceprezesem (1898–1902, 1906–14) oraz prezesem (1903–5). Przez wiele lat (od grudnia 1898) współredagował jego serię wydawniczą „Wiedza i Życie”. Wygłaszał liczne odczyty. Należał do Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza (od 9 III 1918 do końca życia jako członek zarządu) i zasiadał w komitecie redakcyjnym „Pamiętnika Literackiego”. Pracował również społecznie, m. in. w oświatowym Tow. im. Staszica (przez pewien czas jako członek zarządu) i pod jego auspicjami opublikował trzy broszury popularne: Moskwa wobec Unii i Polski (1889), Żywot Karola Marcinkowskiego (1891) oraz szkic literacki o Teofilu Lenartowiczu Lirnik mazowiecki (1893). W swoich latach lwowskich utrzymywał ożywione kontakty towarzyskie, przyjaźniąc się blisko z wieloma osobistościami ze świata literacko-artystycznego i naukowego. Do grona bliskich znajomych i przyjaciół K-a należeli m. in. Bolesław i Maria Wysłouchowie, Iwan Franko, Kazimierz Twardowski, Józef Kościelski i jego syn Władysław, Alfred Altenberg, Władysław Kozicki, Zygmunt Wasilewski, Jan Ludwik Popławski, Ernest Łuniński, Leopold Staff, Kornel Makuszyński, Franciszek Rawita-Gawroński, Władysław Jarocki (późniejszy zięć poety).
K. był już poetą znanym, sławę jednak przyniósł mu dopiero cykl ośmiu poematów (nazwany później, w wydaniu z r. 1921, Hymnami), napisanych i drukowanych w prasie w l. 1898–1901, a wydanych książkowo w tomikach: Ginącemu światu (1902, wydanie rozszerzone pt. Moja pieśń wieczorna, 1902) i Salve Regina (1902). Powstały one (poza najwcześniejszym Dies irae) w okresie dramatycznych przejść osobistych poety, związanych z rozbiciem małżeństwa Kasprowiczów przez Stanisława Przybyszewskiego. Okres ten rozpoczął się w czerwcu 1899 r. przyjazdem Przybyszewskiego do Lwowa i zakończył się w połowie r. 1901 odejściem Jadwigi od K-a. W tym czasie K. porzucił pracę w „Kurierze Lwowskim” i przez pewien czas czynił starania (wspólnie z Leopoldem Staffem i in.) o utworzenie pisma „Prąd”, co ostatecznie nie doszło do skutku. Po pierwszym pobycie we Włoszech w r. 1895 ponawiał często wyjazdy do tego kraju. M. in. wiosną 1901 r. odwiedził Rzym, Asyż, Florencję, Wenecję i Ankonę. Utrzymywał się wówczas wyłącznie z twórczości literackiej, aż do marca 1902, kiedy to wszedł w skład redakcji „Słowa Polskiego”, przejętego świeżo przez Narodową Demokrację. Był członkiem Ligi Narodowej we Lwowie, nie stał się jednak aktywnym działaczem ruchu narodowo-demokratycznego. Latem 1905 r. wyjechał do Paryża i Londynu, w drodze powrotnej odwiedził Szwajcarię. W „Słowie Polskim” pracował do r. 1906, prowadząc przegląd prasy, a także pełniąc funkcje recenzenta teatralnego i redaktora działu literackiego p. n. „Tygodnik literacki i artystyczny”, wyodrębnionego następnie w dodatek naukowo-literacki pt. „Tygodnik Słowa Polskiego” (1902–3). Dorobek twórczy K-a z okresu współpracy ze „Słowem Polskim” objęły tomy: Uczta Herodiady (poemat dramatyczny, 1905), O bohaterskim koniu i walącym się domu (cykl poematów prozą, 1906) oraz Ballada o słoneczniku (poezje, 1908).
W r. 1906 K. przeniósł się do Poronina. Tatry poznał w r. 1892 (lub nieco wcześniej) i odtąd coraz bardziej zacieśniał kontakty z regionem Podhala, wyjeżdżając corocznie na lato do Zakopanego lub Poronina i z zapałem uprawiając turystykę górską. Pobyt w Poroninie (1906–8) stanowił cezurę pomiędzy dwoma kolejnymi etapami życia K-a: w r. 1906 K. zakończył pracę dziennikarską, w r. 1909 rozpoczął karierę uniwersytecką. Tę ostatnią umożliwiło mu otrzymanie promocji doktorskiej na Uniw. Lwow. (21 VII 1904, na podstawie pracy Liryka Teofila Lenartowicza). Jakkolwiek bez habilitacji, K. został 3 III 1909 r. mianowany profesorem nadzwycz. Wydziału Filozoficznego tegoż uniwersytetu. Objął tu utworzoną specjalnie dla niego katedrę literatury powszechnej porównawczej (od 6 X 1912 jako profesor zwycz.), którą nominalnie prowadził do końca życia, faktycznie zaś do r. 1921/2, później korzystając już stale z urlopu zdrowotnego. Prawie jednocześnie, 14 III 1909 r., objął prezesurę nowo powstałego w Zakopanem Tow. Pisarzy Polskich (którego wiceprezesem został Stefan Żeromski) i funkcję tę pełnił przez kilka lat.
Dn. 30 IX 1911 K. poślubił Marię Bunin, córkę rosyjskiego generała. W t. r. wydał nowy tom poezji Chwile. Do połowy 1914 r. pisał niewiele, zajmując się głównie przekładami. W r. 1913 ukończył dawno już rozpoczęty dramat Marchołt gruby a sprośny, jego narodzin, życia i śmierci misterium tragikomiczne (wydany w zmienionej redakcji dopiero w 1920). Wybuch wojny zastał K-a w Poroninie, w trakcie pracy nad Księgą ubogich (wyd. 1916). W pierwszych dniach sierpnia 1914 r. K. interweniował w sprawie Lenina, aresztowanego jako poddanego rosyjskiego i więzionego w Nowym Targu. Ponieważ w akcji tej brało udział kilka osób, trudno stwierdzić, o ile właśnie K. przyczynił się do zwolnienia Lenina z aresztu – jednak wiele poszlak wskazuje na to, że odegrał tu rolę bardzo istotną. Pierwszy rok wojny K. spędził w Poroninie, oddzielony od Lwowa linią frontu. Pracował w tym czasie nad przekładem dzieł Eurypidesa i uczestniczył aktywnie w życiu zakopiańskiej kolonii literacko-artystycznej. Brał również udział w poczynaniach politycznych, ześrodkowujących się w tajnej organizacji niepodległościowej o orientacji ententofilskiej. Należeli do niej m. in. Stefan Żeromski, Tadeusz Grabowski, Franciszek Rawita-Gawroński. Wobec groźby dekonspiracji organizacja ta po roku przestała istnieć. W r. 1915 K. wydał broszurę Ojcom na chwałę. Przemówienie na obchodzie Konstytucji trzeciego maja w Zakopanem.
W początku listopada 1915 r. K. powrócił z Poronina do Lwowa. W r. 1917 wydał poemat dramatyczny Sita i mowę wygłoszoną we Lwowie W 126 rocznicę Konstytucji 3 maja, a w r. 1918 odczyt W setną rocznicę skonu Kościuszki, wygłoszony uprzednio na uroczystej akademii lwowskiej 14 X 1917 r. We Lwowie pozostał do końca wojny, prowadząc wykłady na uniwersytecie. W pracy uniwersyteckiej K-a przeważał walor pedagogiczny nad naukowym i nie zaznaczyła się ona poważniejszymi rezultatami naukowymi. Rękopisy wykładów, przygotowywane do wydania, ostatecznie drukiem się nie ukazały (wyjąwszy drobne fragmenty) i prawie całkowicie spłonęły w drugiej wojnie światowej. K. uczestniczył aktywnie w życiu organizacyjnym środowiska uniwersyteckiego. Był też działaczem Tow. Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych (TNSW, od 20 V 1918 do listopada 1919 jako jego prezes). Zorganizował i prowadził w tym czasie (do sierpnia 1919) międzydzielnicowy Związek Polskich Towarzystw Nauczycielskich. Był współzałożycielem i protektorem Tow. Gimnazjów Sanatoryjnych dla młodzieży zagrożonej gruźlicą. W kwietniu 1919 r. otrzymał propozycję objęcia katedry na nowo utworzonym Uniw. Pozn., lecz jej nie przyjął. Na prośbę władz miejskich postanowił pozostać we Lwowie, związany z nim także darem honorowym (od grudnia 1920) w postaci parceli budowlanej (zamienionej później na ekwiwalent pieniężny).
K. był człowiekiem niezwykłej pracowitości, upartym i konsekwentnym w swoich dążeniach. Te cechy charakteru pozwoliły mu na przebycie rozleglej i trudnej drogi od środowiska ubogiego chłopstwa do pozycji wybitnego poety i rektora uniwersytetu. Tworzył niesystematycznie, pracując zrywami; w pełnieniu obowiązków społecznych i zawodowych zdobywał się jednak na maksymalną dokładność i skrupulatność. W życiu codziennym wymagał dużo od siebie i otoczenia. Obdarzony był przy tym wielkim urokiem osobistym i bezpośredniością w stosunkach z ludźmi. Zainteresowania miał szerokie: rozległe oczytanie, szczególne upodobanie w antyku, aktywny stosunek do wielu społecznych i politycznych problemów współczesności. Był zamiłowanym bibliofilem.
Dorobek twórczy K-a, jego działalność społeczna i walory osobiste pozyskały mu duży autorytet w społeczeństwie. Świadczyć o tym mogą funkcje i godności ofiarowane poecie w pierwszych latach istnienia Polski niepodległej. Dn. 28 XI 1919 r. Polska Akademia Umiejętności wybrała K-a członkiem korespondentem swego Wydziału Filologicznego. (Wyboru tego K., zdaje się, nie przyjął; nazwiska jego nie podają listy członków PAU). Dn. 18 VI 1920 r. poeta został powołany na członka czynnego nowo powstałego Tow. Naukowego we Lwowie. Zasiadał w honorowym prezydium pierwszego Wszechdzielnicowego Zjazdu Literatów Polskich w Warszawie (12–13 V 1920). W maju i w czerwcu 1920 r. na polecenie Min. Spraw Zagran. odbył objazd po Warmii i Mazurach (wraz ze Stefanem Żeromskim i Władysławem Kozickim), uczestnicząc w akcji propagandowo-agitacyjnej poprzedzającej plebiscyt na tych terenach. Dn. 2 V 1921 r. otrzymał doktorat honoris causa Uniw. Warsz. W r. 1921/2 był rektorem Uniw. Lwow. Dn. 29 XII 1921 r. został odznaczony Komandorią Orderu Odrodzenia Polski, 13 X 1922 r. otrzymał Krzyż Oficerski francuskiej Legii Honorowej.
Po upływie kadencji rektorskiej K. zwrócił się do władz uniwersyteckich z prośbą o urlop zdrowotny. Otrzymał go w r. akad. 1922/3 i przedłużył na r. n. Nękały go dolegliwości sercowe. Nie powrócił już na katedrę. W czasie tego dwuletniego urlopu poświęcił się pracy przekładowej, zamierzając ukończyć tłumaczenie całej spuścizny dramatycznej Szekspira. Jednocześnie żywo uczestniczył w sprawach Instytutu Wydawniczego «Biblioteka Polska», którego Radzie Nadzorczej przewodniczył, wyjeżdżając w związku z tym często do Warszawy. Od lutego 1923 r. przebywał stale w Poroninie. Tu w końcu września zakupił dom (od przysiółka, na którym został wybudowany, nazwany Harendą) i w październiku t. r. zamieszkał w nim na stałe. Na Harendzie znalazł też pomieszczenie bogaty księgozbiór K-a, gromadzony od lat i zawierający wiele cennych starodruków.
Dn. 21 IX 1924 r. nawiedził K-a ciężki atak choroby, po którym poeta nigdy już nie powrócił do pełnego zdrowia. Diagnoza stwierdziła porażenie centralnego ośrodka nerwowego na tle sklerozy i zadawnioną cukrzycę. Przewieziony do Lwowa, po kilkutygodniowym leczeniu w klinice powrócił do sił na tyle, że mógł kontynuować pracę twórczą. W dniach rekonwalescencji, jesienią 1924 r., ukończył rozpoczęty już wcześniej cykl poezji, wydany w końcu r. n. (z datą 1926), pt. Mój świat. W kwietniu 1925 r. K. powrócił ze Lwowa na Harendę. Nie mogąc już czynnie pracować, zbierał teraz owoce swej długoletniej działalności: wyrazy uznania i hołdu ze strony społeczeństwa. Dn. 15 VI 1925 r. Polski Klub Literacki (PEN-Club) mianował K-a członkiem honorowym, w marcu 1926 r. poeta otrzymał członkostwo honorowe londyńskiego PEN-Clubu. W trzy miesiące później (15 VI) Pol. Akad. Umiejętności przyznała K-owi nagrodę z fundacji E. i A. Jerzmanowskich za całokształt działalności twórczej. Również w czerwcu został K. mianowany członkiem honorowym Syndykatu Dziennikarzy we Lwowie. Hołdy nadchodziły w ostatniej chwili. W końcu marca 1926 r. K. uległ ciężkiemu atakowi serca. Stan poety pogorszył się niebezpiecznie, atak powtórzył się jeszcze trzykrotnie. Pierwszego sierpnia 1926 r. K. zmarł na Harendzie. Pochowany został na cmentarzu zasłużonych w Zakopanem. W r. 1933 trumnę K-a przeniesiono do grobowca wybudowanego niemal całkowicie z funduszów społecznych opodal siedziby poety.
Działalność twórcza K-a, trwająca – od pierwszych iuveniliów po ostatnie utwory – blisko pięćdziesiąt lat, stanowić może ilustrację kolejnych przemian polskiej poezji w ciągu tego półwiecza. Utwory najwcześniejsze – wiersze szkolne i częściowo uniwersyteckie – powstają jeszcze w kręgu tradycji romantycznej. Już jednak od r. 1884 w poezji K-a pojawiają się wiersze społeczno-tendencyjne, inspirowane m. in. przez powierzchownie pojmowany socjalizm. W tym też okresie powstają próby naturalistyczne. Pierwsze wybitniejsze osiągnięcia poetyckie przychodzą dopiero po tzw. przełomie modernistycznym (u K-a 1891–3), zaświadczonym w Miłości (powstałej 1891–4) i w Anima lachrymans, znajdującym pełnię wyrazu w Krzaku dzikiej róży, w silnie nacechowanych ekspresjonizmem Hymnach i w cyklu O bohaterskim koniu, ujawniającym nowe rysy w twórczości K-a: groteskę, ironię, drwinę. W tym właśnie okresie najwyraźniej wystąpiły istotne motywy Kasprowiczowskiej poezji, obecne w niej w różnym nasileniu i w różnych formach niemal od początków: rewizjonistycznie traktowana problematyka obyczajowo-moralna oraz kompleks problemów związanych z miejscem człowieka w chrześcijańskim modelu świata. Już jednak Ballada o słoneczniku rozwija inne motywy, dotychczas drugoplanowe: afirmację świata i życia, chrześcijańską rezygnację z buntów, akcenty fatalizmu – motywy, wiodące poprzez Chwile do Księgi ubogich. Stylizowany prymitywistycznie Mój świat stanowi już odejście od dawnej problematyki filozoficznej. Twórczością swą K. w istotny sposób wpłynął na kształtowanie się pewnych tendencji w poezji polskiej. Niewątpliwe znaczenie ma w tym zakresie ekspresjonizm Hymnów i ich wolny wiersz, foniczna wersyfikacja Księgi ubogich.
Oprócz twórczości oryginalnej K. pozostawił bogaty dorobek przekładowy. Czołowe miejsce zajmują w nim: grecka literatura antyczna (m. in. pełny przekład dzieł Ajschylosa i Eurypidesa, ten ostatni nagrodzony przez PAU) i literatura angielska (nieukończone tłumaczenie dramatów wszystkich Szekspira, przekłady z Shelleya, Byrona, Tennysona, Browninga, Keatsa, Wilde’a, Swinburne’a, Marlowe’a, Yeatsa i in.). W r. 1907 ukazała się antologia „Poeci angielscy” w przekładach K-a (w formie rozszerzonej wydana pośmiertnie w r. 1931 jako „Obraz poezji angielskiej”). Z literatury niemieckiej K. przyswoił utwory m. in. Goethego, Heinego, Schillera, G. Hauptmanna, Grillparzera, Sudermanna, Roseggera, Nietzschego, z piśmiennictw Skandynawii – Ibsena, Björnsona. Ponadto przekładał Maeterlincka, d’Annunzia, Heijermansa, Tagorego, Rostanda, Rovettę, Roberta Bracco i wielu innych. Spolszczył francuskie dramaty Mickiewicza: „Konfederaci barscy” i „Jakub Jasiński”, Mickiewiczowską odę łacińską „Do Napoleona III”, a także Mikołaja Hussowskiego „Pieśń o żubrze”. Tłumaczył wiele dla sceny. W r. 1912 wydał dwutomową antologię przekładów pt. „Arcydzieła europejskiej poezji dramatycznej”.
Wydania dzieł K-a: Dzieła, t. 1–6, Lw. 1912; Dzieła, t. 1–22, Kr. 1930 oraz uzupełnienie tego wydania Przekłady, t. 1–15, Kr. 1931 (tylko Ajschylos i Eurypides); Dzieła wybrane, t. 1–4, Kr. 1958.
Portrety: m. in. pędzla S. I. Witkiewicza oraz F. Krakowskiego w Muz. K-a na Harendzie, W. Jarockiego w zbiorach prywatnych autora, D. Kotowskiego w Muz. Miejskim im. J. K-a w Inowrocławiu, F. Pautscha w Muz. Miejskim w P., L. Wyczółkowskiego w Muz. Narod. w Kr., J. Malczewskiego w Muz. A. Mickiewicza w W.; Bogate archiwa fotograficzne w Muz. J. K-a na Harendzie, w Muz. im. J. K-a w Inowrocławiu i w zbiorach archiwalnych IBL PAN w W.; – Bernacki L., Bibliografia [do 1911], J. K., Dzieła, Lw. 1912 I s. VII–LX; Czachowski K., J. K., próba bibliografii, Kr. 1929; tenże, [Nota bio-bibliograficzna], Obraz współczesnej literatury polskiej 1884–1933, Lw. 1934 I 308–13; Waszak S., Zapiski bibliograficzne, Rocznik Kasprowiczowski, P. 1936 s. 191–239, 1938 s. 237–40; Korbut; Bar, Słownik pseudonimów; – Berger J., Przekłady K-a, Cz. 1. Poezja niemiecka, P. 1948; Brzeska W., Lata szkolne J. K-a, P. 1931 (m. in. iuvenilia oraz wspomnienia o K-u); Chmielowski P., J. K., próba charakterystyki, Brody 1904; Czarnecki P., Młody K. a grupa warszawskiego „Głosu”, P. 1935; Górski K., Tatry i Podhale w twórczości J. K-a, Zakopane 1926; Helsztyński S., J. K., poeta wsi wielkopolskiej, W. 1955 (aneks materiałowy); Jan Kasprowicz, Oprac. R. Loth, W. 1964 (wybór materiałów ze wstępem monograficznym); Kołaczkowski S., [Noty biograficzne jako posłowia do poszczególnych tomów Dzieł], Kr. 1930; tenże, Twórczość J. K-a, Kr. 1924; Latawiec Cz., Awans społeczny i artystyczny J. K-a i W. Orkana, P. 1947; Lipski J. J., Droga poetycka J. K-a, [Wstęp do:] J. K., Dzieła wybrane, Kr. 1958 I; Loth R., Młodość J. K-a, P. 1962 (bibliogr.); Rocznik Kasprowiczowski, P. 1936, 1938; Sieradzki J., Polskie lata Lenina, W. 1960 s. 58–9 i passim; Sobierajski Z., Elementy gwarowe w utworach K-a, P. 1950; Surówka F., Charakterystyka Hymnów Kasprowicza, W. 1935; Wasilewski Z., J. K., zarys wizerunku, W. 1923; tenże, Wspomnienia o J. K-u i S. Żeromskim, W. 1927; Waszak S., Wielki pieśniarz znad Gopła, Inowrocław 1930; – Numery czasopism poświęcone K-owi: „Alma Mater Thoruniensis” 1946 nr 5/6; „Dzien. Kujawski” 1930 nr 207; „Dzien. Pozn.” 1927 nr 29–31; „Kur. Lwow.” 1931 nr 211a; „Kur. Pozn.” 1926 nr 354, 1927 nr 56–7; „Myśl Narod.” 1925 nr 13, 1926 nr 32; „Piast” (dod. do „Dzien. Kujawskiego”) 1936 nr 31; „Rivista di Letterature Slave” 1926 nr 1–2; „Tyg. Ilustr.” 1926 nr 33; „Wiad. Liter.” 1926 nr 43; „Zakopane” 1938 nr 5; – Autobiografia, Wyd. S. Demby, „Ruch Liter.” 1929 nr 3; Kasprowicz-Jarocka A., Poeta i miłość, Wyd. 2., W. 1961; Kasprowiczowa M., Dziennik, Wyd. 2. zmienione, W. 1958; Wrocławska korespondencja J. K-a 1885–1888, Oprac. T. Mikulski i Z. Sypulanka, „Pam. Liter.” 1961 z. 2 s. 427–522 i odb.; – B. Ossol.: korespondencja, dokumenty osobiste i notatniki poetyckie; Muz. J. K-a na Harendzie: dokumenty osobiste, korespondencja, rękopisy; Muz. Miejskie im. J. K-a w Inowrocławiu: rękopisy, korespondencja; B. Narod.: korespondencja i rękopisy; B. Jag.: listy; B. Publ. m. Warszawy: korespondencja; Lvivskyj Oblasnyj Derzavnyj Archiv: akta studenckie i profesorskie; B. Raczyńskiego: korespondencja i zeszyt iuveniliów; Arch. Państw. w P.: akta szkolne w aktach Gimnazjum Marii Magdaleny; Arch. Uniw. Wrocł.: akta studenckie; Lvivska Derzavna Naukova Biblioteka (d. Ossolineum): korespondencja; Arch. Paraf. Rzymsko-Katol. św. Mikołaja w Inowrocławiu: Liber bapt.; Arch. Urzędu Stanu Cywilnego we Wr.: akt ślubu z T. Szymańską; Arch. Paraf. Rzymsko-Katol. św. Mikołaja w Kr.: akt ślubu z J. Gąsowską; Arch. Karl-Marx-Universität w Lipsku: wpisy do ksiąg uniwersyteckich; B. Miejska w Bydgoszczy: rękopisy; Naukova Biblioteka Lvivskogo Derzavnogo Universiteta im. I. Franka: rękopisy; IBL PAN w W. i P.: Kartoteki bibliograficzne zawartości czasopism.
Roman Loth